Obowiązki pracodawcy w zakresie bhp względem pracowników młodocianych odbywających praktyki zawodowe w ramach praktycznej nauki zawodu

W  dobie kryzysu gospodarczego pracodawcy coraz chętniej przyjmują na praktyki zawodowe uczniów. Niewątpliwie jest to korzystne rozwiązanie dla obydwu stron, gdyż pracodawcy obniżają tym sposobem koszty wynagrodzeń, natomiast praktykanci, zamieniając szkolną teorię na praktykę, zdobywają cenne doświadczenie zawodowe, które w znacznym stopniu może ułatwić znalezienie zatrudnienia w pełnym tego słowa znaczeniu. Niemniej pracodawca przyjmujący do swojej firmy ucznia na praktykę nie może zapominać, jakie w związku z tym obowiązki w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy na nim spoczywają.

W stosunku do uczniów szkół średnich przyjmowanych na praktykę stosuje się przepisy rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 15 grudnia 2010 r. w sprawie praktycznej nauki zawodu, wydanego na podstawie art. 70 ust. 4 ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty.

Zgodnie z przepisami przywołanego rozporządzenia praktyczna nauka zawodu uczniów jest organizowana - w formie zajęć praktycznych i praktyk zawodowych - przez szkołę, a jej celem jest zastosowanie oraz pogłębienie zdobytej wiedzy i umiejętności zawodowych w rzeczywistych warunkach pracy. Praktyki zawodowe uczniów mogą być organizowane w czasie całego roku szkolnego, w tym również w okresie ferii letnich. Zajęcia praktyczne mogą odbywać się u pracodawców, w tym na zasadach dualnego systemu kształcenia, na podstawie:

1) umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego, zawartej pomiędzy młodocianym a pracodawcą,

2) umowy o praktyczną naukę zawodu, zawartej pomiędzy dyrektorem szkoły a pracodawcą przyjmującym uczniów na praktyczną naukę zawodu.

Dobowy wymiar godzin zajęć praktycznej nauki zawodu uczniów w wieku do lat 16 nie może przekraczać 6 godzin, a uczniów w wieku powyżej 16 lat - 8 godzin. W szczególnie uzasadnionych przypadkach dopuszcza się jednak możliwość przedłużenia dobowego wymiaru godzin zajęć praktycznej nauki zawodu dla uczniów w wieku powyżej 18 lat, nie dłużej jednak niż do 12 godzin, przy zachowaniu tygodniowego wymiaru godzin zajęć edukacyjnych, określonych w ramowym planie nauczania. Przedłużenie dobowego wymiaru godzin zajęć praktycznej nauki zawodu jest możliwe tylko u tych pracodawców, u których przedłużony dobowy wymiar czasu pracy wynika z rodzaju pracy lub jej organizacji.

WAŻNE Praktyczna nauka zawodu może być organizowana w systemie zmianowym, z tym że w przypadku uczniów w wieku poniżej 18 lat nie może wypadać w porze nocnej.

Praktyczna nauka zawodu uczniów i młodocianych może być prowadzona indywidualnie lub w grupach. Liczba uczniów lub młodocianych w grupie powinna umożliwiać realizację programu nauczania dla danego zawodu dopuszczonego do użytku w danej szkole przez dyrektora szkoły i uwzględniać specyfikę nauczanego zawodu, przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, normy ergonomii i dostępności oraz przepisy w sprawie prac wzbronionych młodocianym, warunki lokalowe i techniczne w miejscu odbywania praktycznej nauki zawodu, a także szczególne potrzeby uczniów lub młodocianych, w tym wynikające z ich niepełnosprawności.

WAŻNE Wszelkie kwestie związane z organizacją praktycznej nauki zawodu powinny być określone w umowie zawartej pomiędzy szkołą a podmiotem przyjmującym uczniów.

Zgodnie z przepisami omawianego rozporządzenia do podstawowych obowiązków pracodawcy przyjmującego uczniów lub młodocianych na praktyczną naukę zawodu należy m.in.:

1) zapewnienie warunków materialnych do realizacji praktycznej nauki zawodu, a w szczególności:

a) stanowisk szkoleniowych wyposażonych w niezbędne urządzenia, sprzęt, narzędzia, materiały i dokumentację techniczną, uwzględniających wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy,

b) odzieży, obuwia roboczego i środków ochrony indywidualnej oraz środków higieny osobistej przysługujących pracownikom na danym stanowisku pracy,

c) pomieszczeń do przechowywania odzieży i obuwia roboczego oraz środków ochrony indywidualnej,

d) nieodpłatnych posiłków profilaktycznych i napojów przysługujących pracownikom na danym stanowisku pracy, zgodnie z przepisami w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów,

e) dostępu do urządzeń higieniczno-sanitarnych oraz pomieszczeń socjalno-bytowych;

2) wyznaczenie odpowiednio nauczycieli, instruktorów praktycznej nauki zawodu oraz opiekunów praktyk zawodowych;

3) zapoznanie uczniów lub młodocianych z organizacją pracy, regulaminem pracy, w szczególności w zakresie przestrzegania porządku i dyscypliny pracy, oraz z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy;

4) nadzorowanie przebiegu praktycznej nauki zawodu;

5) sporządzenie, w razie wypadku podczas praktycznej nauki zawodu, dokumentacji powypadkowej;

6) współpraca ze szkołą;

7) powiadamianie szkoły o naruszeniu przez ucznia lub młodocianego regulaminu pracy.

WAŻNE Bardzo ważnym obowiązkiem jest wyznaczenie opiekunów praktycznej nauki zawodu, którymi mogą być sami pracodawcy lub wyznaczeni przez nich pracownicy. Pracodawca, u którego jest organizowana praktyka zawodowa uczniów, może zwolnić częściowo lub całkowicie opiekuna praktyk zawodowych od świadczenia pracy wynikającej z umowy o pracę ze względu na specyfikę działalności prowadzonej przez pracodawcę lub liczbę uczniów odbywających praktykę zawodową. Za czas częściowego lub całkowitego zwolnienia od świadczenia pracy opiekunowi praktyk zawodowych przysługuje wynagrodzenie miesięczne obliczone jak za urlop wypoczynkowy. W przypadku gdy opiekun praktyk zawodowych nie został zwolniony od świadczenia pracy, pracodawca ustala i wypłaca opiekunowi praktyk zawodowych dodatek szkoleniowy w wysokości nie niższej niż 10% przeciętnego wynagrodzenia. Opiekun praktyk zawodowych może również otrzymać od pracodawcy za okres prowadzenia praktyk zawodowych premię w wysokości nie niższej niż 10% przeciętnego wynagrodzenia.

Pomimo tego, że praktykant nie jest pracownikiem (w rozumieniu definicji zawartej art. 2 Kodeksu pracy) i nie stosuje się wobec niego wszystkich postanowień tego kodeksu, na pracodawcy ciąży wynikający z art. 304 § 2 k.p. obowiązek konieczności zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków zajęć odbywanych na terenie zakładu pracy przez uczniów i studentów niebędących pracownikami.

Z uwagi na treść tego przepisu, a także jego funkcję ochronną, uzasadnione jest stwierdzenie, że wobec praktykantów pracodawca powinien stosować wszystkie przepisy i zasady bhp w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne do ochrony ich zdrowia i życia.

Od czego zatem powinien zacząć pracodawca przyjmujący do swojej firmy praktykanta? Niewątpliwie od zapewnienia szkolenia w zakresie bhp.

Szkolenia bhp

Stosownie do postanowień art. 237³ § 2 k.p. pracodawca jest obowiązany zapewnić przeszkolenie pracownika (tu: praktykanta) w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przed dopuszczeniem go do pracy. Szkolenia te prowadzone są w oparciu o szczegółowe zasady prowadzenia i organizacji tych szkoleń określone w rozporządzeniu Ministra Gospodarki i Pracy z 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy.

Z uwagi na to, że okres praktyk zawodowych nie przekracza na ogół trzech miesięcy, wystarczające jest zapewnienie wyłącznie szkolenia wstępnego. Szkolenie to przeprowadzane jest w formie instruktażu według szczegółowych programów opracowanych dla poszczególnych grup stanowisk i obejmuje:

• szkolenie wstępne ogólne (tzw. instruktaż ogólny) oraz
• szkolenie wstępne na stanowisku pracy (tzw. instruktaż stanowiskowy).

Instruktaż ogólny odbywają wszyscy nowo zatrudnieni pracownicy, studenci odbywający praktykę studencką u pracodawcy oraz uczniowie szkół zawodowych zatrudnieni w celu praktycznej nauki zawodu. Z kolei instruktaż stanowiskowy należy przeprowadzić przed dopuszczeniem do wykonywania pracy na określonym stanowisku ucznia odbywającego praktyczną naukę zawodu oraz studenta odbywającego praktykę studencką.

Podczas szkolenia wstępnego pracodawca powinien również zapoznać praktykanta z ryzykiem zawodowym, jakie wiąże się z pracą wykonywaną na jego stanowisku.

PRZYKŁAD

Pracodawca planuje przyjąć praktykantów na tygodniową praktykę. Czy w takim przypadku osoby te muszą odbyć pełne szkolenie bhp, czy można im zrobić wersję skróconą?

Przepisy bhp nie przewidują skróconych wersji szkoleń w dziedzinie bhp. Każda osoba, bez względu na to, czy będzie świadczyła pracę na podstawie umowy o pracę, czy też odbywała u danego pracodawcy praktykę uczniowską w ramach programu szkolnego, powinna odbyć pełne szkolenie wstępne w dziedzinie bhp, składające się z instruktażu ogólnego i stanowiskowego, według ramowych programów określonych w przepisach rozporządzenia w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. Bez takiego szkolenia praktykant nie powinien zostać dopuszczony do pracy.

Badania profilaktyczne

Kolejną kwestią są badania profilaktyczne. Wszyscy kandydaci do szkół ponadpodstawowych lub wyższych i na kwalifikacyjne kursy zawodowe, uczniowie i słuchacze tych szkół, studenci oraz słuchacze kwalifikacyjnych kursów zawodowych, którzy w trakcie praktycznej nauki zawodu lub stażu uczniowskiego są narażeni na działanie czynników szkodliwych, uciążliwych lub niebezpiecznych dla zdrowia, muszą odbyć badania profilaktyczne na zasadach określonych w przepisach rozporządzenia Ministra Zdrowia z 26 sierpnia 2019 r. w sprawie badań lekarskich kandydatów do szkół ponadpodstawowych lub wyższych i na kwalifikacyjne kursy zawodowe, uczniów i słuchaczy tych szkół, studentów, słuchaczy kwalifikacyjnych kursów zawodowych oraz doktorantów. Na badania te kierują jednak placówki dydaktyczne, w związku z czym pracodawca organizujący praktyki nie ma obowiązku powtarzania takich badań. Jeżeli jednak pracodawca przyjmujący praktykantów życzy sobie przeprowadzenia dodatkowych badań (np. w placówce medycyny pracy, z którą ma zawartą umowę), to w umowie z daną placówką oświatową powinien określić szczegółowy tryb postępowania w takich przypadkach (m.in. tryb kierowania na badania, pokrywania ich kosztów itp.).

PRZYKŁAD

Ze względu na specyfikę zakładu pracy pracodawca - jako podmiot przyjmujący na praktyki - chciałby każdorazowo weryfikować stan zdrowia przyjmowanych praktykantów poprzez kierowanie ich na badania profilaktyczne do zakładowego lekarza medycyny pracy. Czy praktykant może odmówić poddania się takim badaniom?

W opisanym przypadku podmiot przyjmujący na praktyki może wprowadzić obowiązek odbywania badań profilaktycznych u lekarza zakładowego danego pracodawcy. Obowiązek ten powinien jasno wynikać z umowy zawartej z placówką kierującą na praktykę (placówką oświatową). W takim przypadku, w razie odmowy praktykanta poddania się takim badaniom, pracodawca może nie przyjąć go na praktyki.

Odzież robocza i ochronna

Kolejnym obowiązkiem ciążącym na pracodawcy zatrudniającym praktykanta jest zapewnienie mu odzieży roboczej oraz środków ochrony indywidualnej. Podobnie jak w przypadku pracownika, praktykant powinien zostać wyposażony w odzież roboczą wtedy, gdy jego odzież własna może ulec zniszczeniu lub znacznemu zabrudzeniu, a także ze względu na wymagania technologiczne, sanitarne lub bezpieczeństwa i higieny pracy. W przypadku gdy w środowisku pracy występują czynniki szkodliwe lub niebezpieczne dla zdrowia lub życia, pracodawca jest obowiązany nieodpłatnie dostarczyć praktykantowi środki ochrony indywidualnej zabezpieczające przed działaniem tych czynników oraz informować o sposobach posługiwania się tymi środkami.

Nie można ponadto zapomnieć o praniu i konserwacji odzieży, za co również odpowiada pracodawca.

Podobnie jak w przypadku pracowników, pracodawca może wypłacać praktykantowi ekwiwalent pieniężny za pranie i konserwację zapewnionej odzieży roboczej i/lub ochronnej, z tym jednak zastrzeżeniem, że niedopuszczalne jest powierzanie prania, konserwacji, odpylania i odkażania przedmiotów skażonych chemicznie, biologicznie (materiałem zakaźnym) lub materiałem promieniotwórczym.

PRZYKŁAD

Pracodawca przyjął na praktyczną naukę zawodu 3 młodocianych. Osoby te mają wykonywać prace w magazynie, przy których ze względu na charakter pracy oraz składowany towar istnieje znaczne ryzyko zabrudzenia odzieży własnej. Czy pracodawca może zobowiązać praktykantów, żeby do pracy przychodzili we własnym stroju roboczym?

Nie. Pracodawca jest zobligowany do zapewnienia praktykantom odpowiedniej (dostosowanej do rodzaju i specyfiki pracy) odzieży roboczej, jeżeli odzież własna może ulec zniszczeniu lub nadmiernemu zabrudzeniu. Ewentualne kwestie finansowe pracodawca może co najwyżej uzgodnić z placówką oświatową, która kieruje uczniów na praktyki, w zawartej pomiędzy stronami umowie.

Pomieszczenia higieniczno-sanitarne

Tak jak w przypadku pracowników, pracodawca przyjmujący praktykantów jest obowiązany udostępnić im odpowiednie pomieszczenia higieniczno-sanitarne. Do pomieszczeń tych zalicza się szatnie, umywalnie, pomieszczenia z natryskami, ustępy, jadalnie z wyjątkiem stołówek, pomieszczenia do wypoczynku, pomieszczenia do ogrzewania się pracowników oraz pomieszczenia do prania, odkażania, suszenia i odpylania odzieży i obuwia roboczego oraz środków ochrony indywidualnej.

Szczegółowe wymagania dla tych pomieszczeń określa załącznik nr 3 do rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

PRZYKŁAD

Czy pracodawca przyjmujący praktykantów musi zapewnić im indywidualne szafki pracownicze?

Tak. Pracodawca jest zobligowany do zapewnienia praktykantom nie tylko pomieszczeń szatni, ale również określonego wyposażenia. Jeżeli charakter pracy wymaga przebierania się w odzież roboczą, to każdy z zatrudnionych powinien dysponować indywidualną, dwudzielną szafką (na odzież własną i roboczą).

Posiłki profilaktyczne i napoje

Na pracodawcy przyjmującym praktykantów ciąży również obowiązek zapewnienia im, o ile wykonują prace szczególnie uciążliwe, nieodpłatnie posiłków profilaktycznych i napojów. Dotyczy to w szczególności prac przy wzmożonym wydatku energetycznym oraz zwiększonej temperaturze w środowisku pracy. Szczegółowe zasady przyznawania ww. posiłków i napojów określa rozporządzenie Rady Ministrów z 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów.

PRZYKŁAD

Czy pracodawca zatrudniający praktykantów musi zapewnić im napoje w okresie letnim?

Tak. Pracodawca jest zobligowany do zapewnienia praktykantom napojów w przypadkach określonych w przepisach (m.in. wtedy, gdy temperatura na stanowisku pracy spowodowana warunkami atmosferycznymi przekracza 28°C).

Szczególna ochrona młodocianych

Pracodawca przyjmujący praktykantów nie może również zapomnieć o przepisach rozporządzenia Rady Ministrów z 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac.

Zgodnie z art. 190 § 1 k.p., młodocianym jest osoba, która ukończyła 15 lat, a nie przekroczyła 18 lat.

Przepisy powyższego rozporządzenia obligują pracodawcę do sporządzenia, w oparciu o wykazy stanowiące załącznik do powyższego rozporządzenia, wykazów prac wykonywanych w jego zakładzie pracy:

1) wzbronionych młodocianym,

2) wzbronionych młodocianym, przy których zezwala się na zatrudnianie młodocianych w celu odbycia przygotowania zawodowego.

W ustalaniu wykazów, o których mowa powyżej, powinien uczestniczyć lekarz sprawujący profilaktyczną opiekę zdrowotną nad młodocianymi.

WAŻNE Z uwagi na postęp techniczny, jaki dokonał się na przestrzeni ostatnich lat w zdecydowanej większości sektorów gospodarki, planowane jest dostosowanie obowiązujących przepisów dotyczących ochrony pracy młodocianych do obecnie panujących standardów przy uwzględnieniu ramowych wymagań wspomnianej wyżej dyrektywy. Dlatego też na stronie internetowej Rządowego Centrum Legislacji zamieszczono projekt rozporządzenia w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac.

Jakie konsekwencje grożą pracodawcy, który wbrew przepisom bhp powierzy młodocianemu pracę wymienioną w wykazie prac wzbronionych takim pracownikom?

Pracodawca, który wbrew zakazowi powierzy młodocianemu pracę wymienioną w wykazie prac wzbronionych takim pracownikom, zgodnie z art. 283 § 1 k.p., naraża się na karę grzywny w wysokości od 1000 zł do 30 000 zł.

Obowiązki praktykanta

Należy jednak pamiętać, że nie tylko przyjmujący praktykantów pracodawca ma wobec nich obowiązki w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, gdyż zgodnie z art. 211 k.p. w związku z art. 304¹ k.p., na praktykantach ciąży podstawowy obowiązek, jakim jest przestrzeganie przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. W szczególności praktykant jest obowiązany:

1) znać przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, brać udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się wymaganym egzaminom sprawdzającym,

2) wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy oraz stosować się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych,

3) dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu pracy,

4) stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przydzielonych środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, zgodnie z ich przeznaczeniem,

5) poddawać się wstępnym, okresowym i kontrol­nym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich,

6) niezwłocznie zawiadomić przełożonego (opiekuna praktyk) o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników, a także inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie,

7) współdziałać z pracodawcą i przełożonymi (opiekunem praktyk) w wypełnianiu obowiązków dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy.

Powyższe omówienie należy zakończyć jeszcze jedną uwagą, istotną zarówno dla samych praktykantów (niezależnie od ich wieku, wykształcenia czy rodzaju praktyki), jak i dla pracodawców. Otóż organizujący praktykę zawodową pracodawca ma prawo wydalić praktykanta, który nie dopełnia wymienionych powyżej obowiązków. A może to być kara szczególnie dotkliwa w przypadku, gdy od zaliczenia praktyk uzależniona jest promocja ucznia na następny semestr nauki.

• § 3, § 4 ust. 1-6, § 5 ust. 1-3, § 6 ust. 1, § 8 ust. 2, § 11 ust. 1, § 12 ust. 1-3 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 15 grudnia 2010 r. w sprawie praktycznej nauki zawodu (Dz.U. z 2010 r. Nr 244, poz. 1626 z późn. zm.),

• art. 70 ust. 4 ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (j.t. Dz.U. z 2021 r. poz. 1915 z późn. zm.),

• art. 2, art. 190 § 1, art. 211, art. 237³ § 2, art. 283 § 1, art. 304 § 2, art. 304¹ ustawy z 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (j.t. Dz.U. z 2020 r. poz. 1320 z późn. zm.),

• § 6, § 9-10 rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. z 2004 r. Nr 180, poz. 1860 z późn. zm.),

• § 1, § 3 ust. 1 rozporządzenia z 26 sierpnia 2019 r. w sprawie badań lekarskich kandydatów do szkół ponadpodstawowych lub wyższych i na kwalifikacyjne kursy zawodowe, uczniów i słuchaczy tych szkół, studentów, słuchaczy kwalifikacyjnych kursów zawodowych oraz doktorantów (Dz.U. z 2019 r. poz. 1651),

• załącznik nr 3 do rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (j.t. Dz.U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 z późn. zm.),

• rozporządzenie Rady Ministrów z 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów (Dz.U. z 1996 r. Nr 60, poz. 279 z późn. zm.),

• § 5 rozporządzenia Rady Ministrów z 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (j.t. Dz.U. z 2016 r. poz. 1509).

Maciej Ambroziewicz

specjalista ds. bhp, wpisany na listę biegłych sądowych w dziedzinie bhp, absolwent Wydziału Prawa Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego w Warszawie, obecnie kierownik wieloosobowej komórki bhp w jednym z największych szpitali w kraju